Cây ba kích: Nguồn gốc, đặc điểm hình dáng, sinh trưởng và công dụng

Theo thông tin nông nghiệp, cây ba kích là một vị thuốc quý trong đông y có tác dụng bổ thận, tráng dương, trừ phong thấp, kinh nguyệt không đều,... Trước đây, cây ba kích là loài cây mọc hoang ở một số nơi thuộc khu vực rừng núi phía Bắc nước ta. Ngày nay, loài cây này được trồng ở nhiều nơi để làm cây dược liệu, mang đến hiệu quả kinh tế tốt cho nhiều huyện miền núi.  Nhìn chung, đây là loài cây dễ trồng, không đòi hỏi nhiều công chăm sóc, có thể trồng xen canh với các loại cây trồng khác. Để hiểu hơn về nguồn gốc, đặc điểm và công dụng của cây ba kích, mời bà con cùng tham khảo những thông tin trong bài viết sau

1. Nguồn gốc cây ba kích

Cây ba kích còn được dân gian gọi là cây ruột gà, cây ba kích thiên, chẩu phóng xì, ba kích nhục, liên châu ba kích. Cây có tên tiếng Anh là Medicinal Indian Mulberry, tên khoa học là Morinda officinalis How. Cây ba kích thuộc chi Nhàu, họ Cà phê Rubiaceae.

Trước đây, cây ba kích là loài cây mọc hoang ở ven rừng, giữa các bụi bờ, trên đồi rậm bãi hoang ở nhiều vùng thuộc tỉnh Quảng Ninh (Hải Ninh, Hồng Quảng), Hà Tây (Hà Nội ngày nay), Phú Thọ, Bắc Giang, Bắc Ninh. 

Hiện nay, cây ba kích được trồng làm dược liệu ở nhiều nơi do nhu cầu sử dụng ba kích lớn. 

Cây ba kích thường mọc hoang ở ven rừng, các bờ bụi (Nguồn: Internet)

2. Đặc điểm của cây ba kích 

Cây ba kích là loại cây sống lâu năm thân thảo, có dây leo. Thân cây còn non có màu tím nhạt. Thân cây có cạnh mọc dọc thân có lông mềm màu nâu vàng

Lá của cây ba kích là lá đơn nguyên mọc đối chữ thập. Lá cây hình mác, dài khoảng từ 6 - 14cm, rộng từ 2,5 - 6cm. Lá cây ba kích lúc non có màu xanh, về già chuyển sang màu trắng mốc.

Hoa của cây ba kích lúc đầu trắng sau vàng. Hoa thường có từ 2 - 10 cánh hoa với 4 nhị. Mùa hoa rơi vào khoảng tháng 5 - 6, quả chín vào tháng 12, thân nhiều đốt to 3 - 5mm. Quả của cây ba kích có hình cầu, khi chín màu đỏ.

Rễ của ba kích xoắn như ruột gà dài từ 15 - 2cm, to 1 - 2cm chia thành nhiều đoạn thắt đều đặn.

Cây ba kích trong tự nhiên có 2 loại là cây ba kích tím và ba kích trắng 

• Ba kích tím: Củ có màu vàng sậm với phần thịt bên trong có màu hành tím. Củ thường được dùng để ngâm rượu. Khi ngâm rượu sẽ làm cho rượu chuyển sang màu tím sậm

• Ba kích trắng: Củ ba kích có màu vàng nhạt, phần thịt nằm bên trong có màu trắng trong, không có sắc tím. 

Trong tự nhiên, 80 - 90% cây ba kích là loại ba kích trắng. Số lượng ba kích tím chỉ có khoảng 10 - 20%. 

3. Điều kiện sinh trưởng của cây ba kích 

Trong môi trường tự nhiên, cây ba kích sinh trưởng, phát triển tốt ở những nơi có khí hậu nhiệt đới một năm có hai mùa mùa mưa và mùa khô rõ rệt. Những nơi có khí hậu đặc trưng với nhiệt độ không khí trong mùa khô khoảng từ 8 - 24 độ C, mùa nóng từ 28 - 35 độ C. Độ ẩm không khí trung bình trên 80% và tổng lượng mưa đạt 1100 - 2000mm cả năm. 

Cây ba kích là loại cây ưa bóng. Chúng mọc tốt được ở nhiều vùng đất khác nhau, kể cả nơi đất nghèo kiệt, những vùng có độ tán che thấp 0,3 - 0,5 (30-50%). Cây sinh trưởng, phát triển tốt nhất ở vùng trung du miền núi, nơi có độ cao khoảng 300 - 400m so với mực nước biển.

Cây ba kích thích hợp trồng trên đất ẩm mát, tơi xốp, có độ thoát nước tốt. Đất có thành phần cơ giới trung bình (đất cát pha đến thịt), nhiều mùn, tầng đất dày trên 1m. Cây ba kích không thích hợp trồng ở những nơi ngập úng.

Các bộ phận của cây ba kích đều được sử dụng để làm thuốc (Nguồn: Internet)

4. Công dụng của vị ba kích

Cây ba kích là vị thuốc quý trong đông y, được các công ty dược liệu thu mua để làm thuốc. Cây có tính hơi ôn, vị cay, ngọt. Cây có tác dụng lợi về kinh gan, thận, có công dụng làm ấm thận dương, khỏe gân cốt, giúp chống viêm, giảm đau, trừ phong thấp. Cây ba kích thường được sử dụng để trị các bệnh liệt dương, di tinh, kinh nguyệt không đều, dạ con lạnh không có thai, hay lạnh và đau bụng dưới, tê đau do phong thấp.

Theo các nghiên cứu hiện đại, rễ ba kích khô có chứa acid hữu cơ, đường, nhựa, anthraglycosid, phytosterol, tinh dầu, vitamin C, mỡ thực vật,...  Những chất này có tác dụng kích thích tố đối với da, hạ huyết áp, kích thích tăng trưởng tế bào lympho T đối với người thận hư, thúc đẩy chuyển hóa của tế bào lympho T, đồng thời tăng cường hệ miễn dịch, giúp kéo dài tuổi thọ.

Cây ba kích là loại cây dược liệu quý, hiện được sử dụng nhiều trong đông y. Loài cây này đã và sẽ là một trong những loại cây được lựa chọn để mở rộng diện tích trồng ở các địa phương miền núi để phát triển kinh tế bền vững. 

>>>Xem thêm: Nguồn gốc, đặc điểm nhận biết và hình ảnh cây đan sâm