Sâm Ngọc Linh - Cây dược liệu quý báu trên dãy Trường Sơn

Là loại cây dược liệu quý và là loài thực vật đặc hữu chỉ có ở Việt Nam sâm Ngọc Linh có chứa nhiều các thành phần hoạt chất nhiều hơn các loại sâm khác. Sâm Ngọc Linh được coi là loại thần dược chuyên dùng để bồi bổ sức khỏe, ổn định thần kinh và giảm thiểu các hiện tượng thiếu máu. 

1. Sơ lược về sâm ngọc linh

a. Sơ lược về nguồn gốc phân bố của sâm Ngọc Linh

Sâm ngọc linh có danh pháp khoa học là Panax vietnamensis thuộc họ Cuồng cuồng (Araliaceae), có các tên gọi khác như sâm Khu Năm, sâm trúc. Đây là loại thực vật đặc hữu được tìm thấy trên dãy núi Trường Sơn và chỉ có hai tỉnh Kon Tum và Quảng Nam có Sâm Ngọc Linh. 

Sâm Ngọc Linh (Ảnh: sưu tầm)

Sâm Lai Châu (Panax vietnamensis var. fuscidiscus) là một thứ của loài sâm ở Việt Nam phân bố nhiều ở Phong Thổ, Mường Tè, Tam Đường, Sìn Hồ (Lai Châu) và một số huyện thuộc tỉnh Vân Nam (Trung Quốc). Ngoài ra một thứ khác của sâm Việt Nam được phát hiện tại khu vực đỉnh Langbiang ( Lâm Đồng). 

>>> Tìm hiểu thêm: Tam thất đen mườn tè

b. Đặc điểm khí hậu để sâm Ngọc Linh phát triển. 

Sâm Ngọc Linh phân bố chủ yếu dưới chân Núi Ngọc Linh, Ngọc Lum Heo, Ngọc Am (Quảng Nam), Đắc Giây Kon Tum. sâm Ngọc Linh sinh sống chủ yếu ở địa hình trên 1.200m trở lên, mật độ sâm phân bố nhiều nhất ở khoảng từ 1.700 - 2.000m, dưới các tán rừng nguyên sinh. 

Núi Ngọc Linh nơi phan bố chủ yếu của sâm Ngọc Linh (Ảnh: sưu tầm)

Sâm Ngọc Linh nổi tiếng do phân bố nhiều và dày đặc trên đỉnh núi Ngọc Linh, đỉnh núi này có độ cao trên 2.500m với lớp đất vàng đỏ trên nền đá granite có độ dày trên 50cm, hàm lượng mùn cao, tới xốp dọc theo các con suối bên dưới các tán rừng nhiệt đới ẩm nguyên sinh. Nhiệt độ ban ngày thích hợp để sâm Ngọc Linh sinh trưởng là từ 20 - 25^oC, ban đêm khoảng 15 -18^oC. 

c. Đặc điểm sinh trưởng để nhận biết sâm Ngọc Linh

Sâm Ngọc Linh là loại cây thân thảo lâu năm, mỗi cây có chiều cao từ 40 - 100cm. Có vẻ ngoài tương tự các loại nhân sâm khác. Nếu quan sát kỹ sẽ thấy phần thân rễ có các đốt và sẹo nhìn giống như đốt của cây trúc.

Thân của sâm Ngọc Linh có là dạng thân thẳng đứng, có màu xanh lục hoặc xanh hơi tím, có đường kính thân nhỏ khoảng 4 - 8mm, phần thân sẽ lụi tàn hàng năm. Thân rễ của sâm Ngọc Linh có đường kính khoảng 1 - 2cm, mọc bò nằm ngang trên hoặc dưới mặt đất khoảng 1 - 3cm, thân củ phân nhiều nhánh và củ. 

Lá của sâm Ngọc Linh là dạng lá kép chân vịt mọc thành vòng có 3 - 5 nhánh lá. Mỗi nhánh lá mang 5 lá chét, lá chét ở giữa phát triển lớn hơn có chiều dài từ 12 -15cm, rộng 3 - 4cm. Lá chét của sâm Ngọc Linh có phiên lá hình bầu dục, hai bên mép lá có răng cưa, chóp lá nhọn, hai mặt lá đều có lông.

Hình dạng lá của sâm Ngọc Linh (Ảnh: sưu tầm)

Sau thời gian sinh trưởng khoảng 4 - 5 năm, sâm Ngọc Linh bắt đầu có hoa, hoa có dạng hình tán đớn, mọc thành chùm dưới các lá và phương thẳng đứng với thân. Mỗi chùm hoa sâm Ngọc Linh có từ 60 - 100 hoa. Cuống của tán hoa dài khoảng 10 - 20cm. Hoa có 5 lá đài và 5 cánh hoa có màu vàng nhạt, 5 nhụy và 1 vòi nhụy ở giữa. 

Quả sâm Ngọc Linh mọc tập trung ở giữa tán lá. Quả non có màu xanh dần chuyển thành màu xanh thẫm, vàng lục và khi chín có màu đỏ cam, phần đỉnh của quả có các chấm đen không đồng đều nhau. Bên trong mỗi quả có chứa một đến hai hạt. Trên 1 cây sâm Ngọc linh trung bình có khoảng 10 - 30 quả.

Hình dáng quả của cây sâm Ngọc Linh (Ảnh: sưu tầm)

Sâm Ngọc Linh có thể sống lên đến 100 năm, cây sinh trưởng chậm. Cây sau khi trải qua thời kỳ ngủ đông sẽ đâm chồi non vào đầu tháng 1 hàng năm. Cây sinh trưởng dần và ra hoa vào tháng 4 - 6, từ tháng 7 - 9 quả của sâm Ngọc Linh sẽ chín dần. Thân cây sẽ lụi dần vào cuối tháng 10 và rụng tạo thành sẹo ở thân rễ. Người ta có thể dựa vào số sẹo trên thân củ để tính số tuổi của cây sâm Ngọc Linh để khai thác. Thời gian thích hợp để khai thác sâm Ngọc Linh là vào mùa đông hàng năm và cây sâm có thể khai thác được khuyến cáo là cây sâm trên 5 năm tuổi.

2. Thành phần hóa học và công dụng dược lý của sâm Ngọc Linh

a. Thành phần dược tính bên trong sâm Ngọc Linh

Bên trong sâm Ngọc Linh có chứa các thành phần hóa học tương tự như sâm Hàn Quốc, ngoài ra bên trong sâm Ngọc linh còn tìm thấy 24 hợp chất saponin pammaran có cấu trúc mới hoàn toàn và chưa từng được tìm thấy trong các loại sâm khác trên thế giới. Thành phần dược tính bên trong sâm Ngọc linh chủ yếu là những saponin triterpen, ngoài ra thành phấn hóa học còn chưa 14 loại axit béo, 16 loại amino acid và 18 nguyên tố đa lượng, vi lượng cần thiết cho cơ thể.

Bên trong sâm ngọc linh có chứa nhiều hoạt chất có lợi chi sức khỏe (Ảnh: sưu tầm)

b. Công dụng dược lý của sâm Ngọc Linh với sức khỏe

Trước khi được đưa vào nghiên cứu về những công dụng đối với sức khỏe thì sâm Ngọc Linh đã được các đồng bào thiểu số ở Việt Nam sử dụng để cầm máu, giúp vết thương mau lành, dùng để trị sốt rét, đau bung và sử dụng làm các loại thuốc bồi bổ cơ thể.

Ngày nay, sau những nghiên cứu về công dụng của sâm Ngọc Linh các nhà khoa học đã chứng minh được sâm Ngọc linh có các tác dụng chống stress, ổn định thần kinh, hạn chế bệnh trầm cảm, kích thích và hỗ trợ hệ miễn dịch, chống lại hiện tượng oxy hóa và ngăn ngừa lão hóa, ung thư, hỗ trợ điều trị các bệnh lý về gan và chức năng gan. 

Sâm Ngọc Linh còn có các tác dụng như an thần, hỗ trợ giấc ngủ, cải thiện thị lực, giúp đầu óc minh mẫn, cải thiện thể lực và tăng sức đề kháng của cơ thể. Hỗ trợ thuốc kháng sinh trong các trường hợp trị bệnh và làm thuốc điều trị bệnh tiểu đường. 

Sâm Ngọc linh thường được dùng theo cách ăn sống, hãm trà, ngâm rượu, sử dụng kèm mật ong ngoài ra còn có thể hầm chung với các loại thịt như các loại rau củ khác để bồi bổ sức khở, thanh nhiệt, giải độc.

3. Bảo tồn và thương hiệu sâm Ngọc Linh Việt Nam hiện nay.

Có thời kỳ giá của sâm Ngọc Linh trên thị trường có thể tương đương với giá của các loại sâm có chất lượng cao trên thế giới. Cũng vì các công dụng tốt cho sức khỏe và giá thành cao nên sâm Ngọc Linh có thời gian bị khai thác quá mức không có sự quản lý rõ ràng đã dẫn đến số lượng cá thể sâm Ngọc Linh ngày càng sụt giảm, và phải đối mặt với nguy cơ bị tuyệt chủng. Kèm theo số lượng cá thể bị sụt giảm việc khai thác quá mức sâm Ngọc Linh còn dẫn đến hậu quả hàng ngàn ha rừng nguyên sinh bị tàn phá nghiêm trọng.

Sâm ngọc linh trong thiên nhiên (Ảnh: sưu tầm)

Đứng trước những nguy cơ bị tuyệt chủng và các vấn đề ảnh hưởng đến hệ sinh thái, chính phủ đã quyết định thành lập những vùng cấm để bảo tồn những cá thể sâm Ngọc Linh còn sót lại ở địa bàn 2 tỉnh Kon tum và quảng nam và đưa sâm ngọc linh thành loài cây cấm khai thác, sử dụng trái phép.

Những nghiên cứu nhân giống và xây dựng mô hình canh tác sâm Ngọc Linh đã được thực hiện và dần đưa cây sâm trở thành cây có thể sản xuất và thương mại với số lượng lớn nhưng vẫn bảo tồn được những cá thể sâm Ngọc Linh trong tự nhiên và hạn chế tình trạng hủy hoại môi trường sinh thái để khai thác loài cây này.

Nhân giống và trồng thử nghiệm sâm Ngọc Linh (Ảnh: sưu tầm)

Là một loại cây dược liệu quý và đặc hữu của nước ta, nên các nhà khoa học đang tiến hành nghiên cứu và thứ nghiệm trồng sâm ngọc linh ở các khu vực có điều kiện thời tiết tương đương với mục đích mở rộng vùng có thể canh tác. Bên cạnh đó, việc trồng sâm Ngọc Linh được trú trọng để dần xây dựng thương hiệu “Sâm Việt Nam” trên thị trường thế giới.

- Thông tin tham khảo được Bác Sĩ Nông Nghiệp tổng hợp -